Zygmunt l Stary. Dukat 1531, Kraków ex. Potocki collection, UNIKAT

Aw.: Głowa króla w prawo, w koronie i zbroi. W odcięciu wśród renesansowych smoków data 1531. W otoku: SIGIS I − REX POL (jako interpunkcja małe kółeczka)
Rw.: Pod koroną czteropolowa tarcza herbowa z małym herbem Habsburgów w środku. Po bokach inicjały C-N (Cracovia-Nicolaus, Mikołaj Szydłowiecki, podskarbi wielki koronny). W otoku dewiza: IVSTVS VT PALMA FLOREBIT (sprawiedliwy, jak palma zakwitnie).

Dukaty rozpoczęto wybijać w Krakowie w 1528 roku. Stanowiły ukoronowanie reformy monetarnej z lat 1526-1528. Wprowadzała ona w Królestwie Polskim nowoczesny, wielonominałowy system monetarny. Dukaty wybijano według parametrów dukata węgierskiego. Miały próbę 23,5 karata i ważyły 3,56 grama.Pierwsza emisja dukatów miała miejsce w roku 1528, a bito je do 1535 roku. Na pierwszych dukatach z lat 1528- 1531, widniał umieszczony na linii portret króla z profilu. U dołu pomiędzy ozdobami umieszczano datę. W 1532 roku zmieniono ikonografię monet, odtąd, całe pole monety wypełniał królewski portret otoczony legendą. Na rewersie znalazła się czteropolowa tarcza herbowa: kolejno z herbami: Królestwa Polskiego (Orzeł w koronie), Wielkiego Księstwa Litewskiego (Pogoń), Rusi (Lew w lewo), Prus Królewskich (Orzeł z mieczem nad głową). W środku, w tzw. „polu sercowym” znalazła się mała tarcza z herbem Habsburgów, należącym do Elżbiety Rakuszanki, matki króla Zygmunta Starego. Na rewersie zamiast tradycyjnie stosowanego na monetach złotych napisu, znalazł się cytat z Księgi Psalmów: IVSTVS VT PALMA FLOREBIT (PS.91.13). Taki sam napis znajduje się także na ceremonialnym mieczu króla Zygmunta, gdzie na głowni miecza widnieje napis: Sigismundus Rex Justus (Zygmunt Król Sprawiedliwy). Bardzo ciekawa jest tarcza herbowa na rewersie monety. Za panowania Jagiellonów, Królestwo Polskie było unią personalną, gdzie osoba króla jednoczyła ziemie wchodzące w skład państwa. W tym wypadku Orzeł był godłem nie tylko polskim ale całego Królestwa, Pogoń była jednocześnie herbem Wielkiego Księstwa Litewskiego, jak i herbem rodowym Jagiellonów. Natomiast pozostałe herby to ziemie które oddały się pod opiekę króla z rodu Jagiellonów. Dopiero po Unii zawartej w Lublinie 1569 roku, tworzącej jednolite prawnie królestwo, tzw. Królestwo Obojga Narodów, na tarczy herbowej pozostają już tylko herby Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego, oraz herb rodowy króla.

Umieszczenie w polu środkowym herbu rodowego Habsburgów, było z jednej strony gestem wobec matki króla, Elżbiety z rodu Habsburgów, a z drugiej stanowiło podkreślenie ważności układów politycznych zawartych między Jagiellonami a Habsburgami. Układ heraldyczny został szczegółowo opisany w ordynacji menniczej z 16 lutego 1528 roku, gdzie czytamy, że na monecie winny znaleźć herby: /…/ Aquilla, regni nostri (Orzeł królestwa) /…/ in secunda: Insigne Magni Ducatus Lithuanie, in prima/…/ Leonem, insignie terrarum Russie / …/Aquillam cum gladio, insigne terrarum Prussie/…/ insignie panatur domus Austrie/.../ Ordynacja nakazywała też umieszczenie cytatu z Psalmu/…/ tekstus vero in circuitu: Justus ut palma florebit. Ponadto w ordynacji napisano, że na dukacie znajdą się inicjały C i N. Czyli pierwsza litera nazwy miasta Krakowa, gdzie była zlokalizowana mennica, oraz inicjał imienia podskarbiego. Znane są tylko dwa egzemplarze dukata z 1531 roku. Jeden znajdował się w zaginionej kolekcji nieświeskich Radziwiłłów, drugi był w posiadaniu Franciszka Potockiego i wraz jego zbiorem trafił potem do rąk Andrzeja Potockiego. Egzemplarz z kolekcji Potockiego był sygnowany puncą z herbem Pilawa – oferowany egzemplarz. Kolekcja Andrzeja Potockiego, po jego śmierci w 1911 roku, była przechowywana w Krakowie w pałacu pod Baranami. W latach 1911-1939 niektóre egzemplarze wyprzedano na potrzeby utrzymania zbioru. Wszystkie monety zgromadzone w jego zbiorze były sygnowane puncą z herbem rodowym Potockich – Pilawą. Sam Andrzej Potocki, jak i spadkobiercy prowadzili aktywną wymianę kolekcjonerską. Często egzemplarze gorzej zachowane, jak też dublety były wyprzedawane lub wymieniane. Monety z puncą Pilawa można znaleźć m.in. w XIX wiecznym zbiorze w Ermitażu, w kolekcji Czapskich w Krakowie, a także w Berlinie. Były notowane na aukcjach, jeszcze za życia Andrzeja Potockiego. Na przykład na licytacji zbioru Zygmunta Chełmińskiego w 1904 roku wystawiono kilkadziesiąt monet z kolekcji Potockich (nie wszystkie z puncą Pilawa). Monety oznaczone puncą spotykamy na wielu przedwojennych aukcjach. Bardzo wiele monet oznaczonych puncą Pilawa trafiło na rynek w okresie międzywojennym. Już w tamtym okresie były przedmiotem licznych transakcji i wymian kolekcjonerskich. Duża ich ilość do dzisiaj znajduje się wśród kolekcjonerów w kraju i za granicą w bardziej i mniej znanych prywatnych zbiorach.

Do tej pory żaden egzemplarz dukata z 1531 roku nie był wcześniej ilustrowany. W pracy J. Dutkowskiego ‘’Złoto czasów dynastii Jagiellonów’, znajduje się tylko opis. Natomiast E. Kopicki ilustruje go wzorując się na awersie dukata z 1531 roku z mennicy w Toruniu, a nie w oparciu o wygląd oryginału. Unikat na rynku kolekcjonerskim. Delikatna patyna, delikatne uderzenie w polu. Moneta do najlepszych kolekcji na świecie.

Stroczyński 33; Gumowski(1914) 582a (R8); Kopicki(1995) 448 (R8); Friedberg 1; Złoto Jagiellonów 4 (R8) (brak fotografii); Tyszkiewicz 1500